جمال سروش

اندیشمندان و فیلسوفان اخلاق ملاک­های مختلفی برای فعل اخلاقی گفته­اند؛ مثل عاطفه دگرگرایانه (هندوها و مسیحیت)، سعادت (افلاطون و ارسطو)، عقل و اراده (فلاسفه اسلامی)، عقل عملی (کانت). شهید مطهری بسیاری از آنها را نقل و نقد می­کند و خود، پرستش اعم از ناآگاهانه و آگاهانه را ملاک فعل اخلاقی معرفی می­کند. دیدگاه مذکور در این نوشتار به روش توصیفی ـ تحلیلی مورد بررسی و نقد قرار گرفته است. حسن عمده این دیدگاه، واقع گرایانه بودن آن است. ولی اشکال عمده آن نیز این است که اولاً فعل اخلاقی را بدون نیت تصویر کرده و جایز می­داند و ثانیاً دچار تهافت است؛ چراکه در ابتدا اخلاق را به انسان اختصاص داده و در پایان، پرستش ناآگاهانه را به همه موجودات تعمیم می­دهد که مستلزم این است که اطلاق اخلاق برای غیر انسان هم جایز باشد. برای حل دو اشکال مذکور و تصحیح این دیدگاه راه­هایی را پیشنهاد داده­ایم؛ از جمله اینکه ملاک فعل اخلاقی را به جای پرستش اعم از ناآگاهانه به پرستش آگاهانه اختصاص بدهیم و یا ملاک را پرستش مختارانه بدانیم. اما در نهایت، بهترین ملاک را مقرب مختارانه و [به اختصار] قرب اختیاری معرفی کرده ‍ایم