اولین گام در اهلی‌سازی یک گیاه دارویی، ارزیابی فیتوشیمیایی جمعیت‌های آن در رویشگاه طبیعی می‌باشد. آویشن کوهی (Thymus kotschyanus Boiss. & Hohen.) یکی از گونه‌های دارویی خانواده نعناعیان است که بواسطه کابردهای زیاد آن در طب سنتی و نیز به‌عنوان ادویه در پخت غذاها، تقاضای بالایی در بازار دارد. در پژوهش حاضر، هفت جمعیت رویش یافته از این گونه در استان کردستان (صاحب، تیلکو، زرینه، رشیدآباد، تازه‌آباد بزن‌‌قران، آبیدر و آریز) از نظر میزان اسانس و ترکیبات آن و نیز ارتباط بین پروفایل فیتوشیمیایی با شرایط رویشگاه، مورد مطالعه قرار گرفتند. اسانس‌گیری به روش تقطیر با آب توسط دستگاه کلونجر به مدت سه ساعت انجام گرفت و آنالیز اسانس‌ها توسط دستگاه‌های GC-MS و GC-FID انجام شد. میزان اسانس جمعیت‌ها از 0/7 (رشیدآباد) تا 2/64 (تازه آباد بزن قران) درصد (حجمی-وزنی) بر پایه وزن خشک متغیر بود. تعداد و نوع ترکیبات اسانس و نیز اجزای غالب اسانس، بسته به جمعیت، متفاوت بودند. تجزیه به مؤلفه‌های اصلی، منجر به استخراج پنج مؤلفه گردید که در مجموع 96/75 درصد واریانس بین جمعیت‌ها را توجیه نمود. فاصله جمعیت‌ها در خوشه‌بندی، مطابق با فاصله جغرافیایی آن‌ها نبود. بین میزان اسانس با شرایط رویشگاه همبستگی معنی‌داری مشاهده نشد، اما همبستگی‌های معنی‌داری بین برخی ترکیبات اسانس با شرایط رویشگاه مشاهده گردید. بر اساس محتوای اسانس، جمعیت‌های تازه آباد بزن قران و آبیدر برتر بودند، ولی بر اساس ترکیبات تشکیل‌دهنده اسانس، بسته به ترکیب هدف، جمعیت برتر متفاوت بود.
