بختیار فتاحی

چکیده: سابقه و هدف: عملکرد و بهره‌وری اکوسیستم‌های مرتعی صرفا وابسته به فعالیت گونه‌های گیاهی است. گیاهان نیز برای بقا خود مجموعه گسترده­ای از روابط و سازگاری با عوامل محیطی را نشان می­دهند که به آن­ها اجازه رشد در شرایط مختلف محیطی مانند تنش خشکی، شوری، فقر خاک را می­دهد. عوامل فیزیکی، شیمیایی و بیولوژیکی که یک ‌گونه برای فعالیت‌های طبیعی خود (تغذیه، رشد، تولیدمثل) به آن نیاز دارد توصیفی از عوامل موثر بر پراکنش گونه هستند و محدوده پراکنش هر گونه حاصل کنش­های گونه با سایر گونه­ها و عوامل محیطی غیرزنده اکوسیستم است. تحقیق حاضر به بررسی ارتباط گونه Ferulago armena (DC.) Bernardi با عوامل محیطی در مراتع کیله­شین و گردنه خان بانه در استان کردستان با هدف شناخت نیازهای اکولوژیک این گونه و کاربرد احتمالی آن در طرح­های حفاظت، اصلاح و احیاء مراتع کوهستانی پرداخته است. مواد و روش: برای ­این ­منظور، نمونه­برداری به روش تصادفی طبقه­بندی شده از خاک و پوشش گیاهی در تیپ­های رویشی گونه­ مورد­ مطالعه با استفاده از ترانسکت و پلات (دو ترانسکت 50 متری، 120 پلات 75/1 متر مربعی و نمونه‌برداری از خاک به‌صورت ترکیبی و تا عمق 30 سانتی‌متری انجام شد. نمونه­برداری خاک و اندازه­گیری خصوصیات گیاهی در داخل قطعات نمونه (پلات­ها) انجام شد و خصوصیات توپوگرافی (ارتفاع، شیب، جهت، مختصات) محل استقرار پلات­ها نیز یادداشت گردید. برای شناسایی مهم‌ترین عوامل تأثیرگذار بر گونه­های مورد مطالعه از روش تجزیه به مؤلفه­های اصلی (PCA) استفاده شد. و برای تعیین شدت ارتباط و همبستگی گونه­ها و عوامل محیطی از آنالیز رگرسیون چندگانه استفاده شد. نتایج: رویشگاه گونه F. armena شیب عمومی 22/44%، جهت دامنه محدوده شمالی (شمال­غربی تا شمال­شرقی)، ارتفاع متوسط 2095 متر دارد. پوشش گونه 43 درصد، غنا 3/10 و تنوع گونه­ای 946/1، تولید علوفه خشک 513 کیلوگرم در هکتار، اسیدیته 4/6، پوشش سنگریزه 6/18 درصد، هدایت الکتریکی 13/0 دسی زیمنس بر متر مربع، نیتروژن حدود 20/0 درصد و مواد آلی حدود 2 درصد دارد. عمق خاک حدود 36 سانتیمتر و بافت آن بیش از 50 درصد شن دارد و مقدار سنگریزه عمقی آن 54 درصد است. براساس نتایج PCA، محور اول بیش از 78 درصد تغییرات صفات گیاهی F. armena را توجیه می­کند. متغیرهای پوشش و تولید گونه ارتباط مثبت و قوی با فاکتورهای ماده آلی، شیب، رس، نیتروژن، ارتفاع، کلسیم، لاشبرگ و سنگریزه داشتند (Sig.<0.05). نتایج رگرسیون چندگانه گام به گام نشان داد که فاکتورهای جهت و ارتفاع به‌ترتیب با مقادیر R، 905/0 و 952/0 مدل برآورد درصد پوشش و فاکتورهای جهت و عمق خاک با مقادیر R، 845/0 و 873/0 مدل برآورد تولید گونه F. armena را ایجاد کردند (Sig.<0.01). نتیجه‌گیری: بر اساس نتایج بدست آمده، گونه مورد مطالعه در ارتفاع 2200-2400 بیشترین درصد پوشش را دارد. در جهت شمال غربی و شمال تراکم، درصد پوشش و تولید بیشترین است. قسمتهایی از سایت که سنگریزه بیشتری دارد (پوشش سنگریزه 6/18% و مقدار سنگریزه عمقی 54%) و بافت خاک سبک است (شنی-لومی) و لاشبرگ گیاهان در لابه­لای سنگها و واریزه­ها تجمع کرده­اند، بهترین مکان برای تولید و درصد پوشش و تراکم این گونه هستند، به عبارت دیگر بهترین رویشگاه را برای حضور و پراکنش این گونه در منطقه محسوب می­شوند.