فرهاد قاسمی آقباش

چکیده مبسوط مقدمه و هدف: جاده‌سازی در جنگل تغییراتی را در شرایط میکروکلیمایی و بیولوژیکی حاشیۀ جاده‌ها به وجود می‌آورد که این تغییرات منجر به پیامدهای مثبت و منفی می‌شود. تکه تکه شدن جنگل منجر به ایجاد زیستگاه‌های کوچکتر و تغییراتی در عکس‌العمل‌های بوم‌شناختی جنگل می‌شود که این تغییرات در اثر فاصله از جاده متفاوت است این نوع تغییرات را اثرهای حاشیه‌ای می‌نامند. اثرهای حاشیه‌ای بر شاخص‌های رشد درختان متفاوت است و در بسیاری از تحقیقات از مثبت تا منفی گزارش شده است. مرور سوابق تحقیق نشان داد که در کشور مطالعات اندکی در مورد اثرهای حاشیه‌ای جاده‌های جنگلی بر مقادیر کلروفیل و کاروتنوئید برگ‌ها انجام شده است. بنابراین تحقیق حاضر در نظر دارد تا با بررسی اثرهای حاشیه‌ای جاده-های جنگلی پیامدهای ناشی از آن را در بخشی از جنگل‌های زاگرس مشخص نماید. در این تحقیق مقادیر کلروفیل‌های a و b، کاروتنوئیدها و شاخص سطح ویژۀ برگ‌ها و همچنین مقادیر رطوبت نسبی برگ‌ها و آلودگی‌های ناشی از ترافیک و مقدار کلروفیل از دست رفتۀ برگ‌ها بررسی شد. مواد و روش‌ها: در این تحقیق برای ارزیابی پیامدهای مثبت و منفی جاده‌سازی شاخص‌های سطح ویژۀ برگ، رطوبت نسبی برگ‌ها، مقادیر کلروفیل‌های a، b و کاروتنوئیدهای برگ‌ها، مقادیر کلروفیل از دست رفته و آلودگی ناشی از گرد و غبار در سطح برگ‌ها در جنگل شوی شهرستان بانه در استان کردستان بررسی شد. اقلیم منطقه بر اساس ضریب اقلیمی دومارتن نیمه‌ مرطوب است. به‌منظور انجام این تحقیق یک جاده خاکی پر ترافیک انتخاب و سه ترانسکت به فاصله 100 متری عمود بر جاده در دو طرف آن پیاده شد. در طول ترانسکت‌ها، در فواصل مختلف از جاده (0، 50 و 100 متر) برگ‌های دارمازو (Quercus infectoria Oliv.) جمع‌آوری شدند. در هر ترانسکت، اولین قطعه‌نمونه 10×10 متری چسبیده به جاده بوده و دومین و سومین قطعه‌نمونه به‌ترتیب در فواصل 30 و 50 متری جاده قرار داشتند. در هر قطعه‌نمونه نمونه برگ‌ها از تمامی قسمت‌های تاج شامل برگ‌های آلوده، آسیب دیده و سالم بود جمع‌آوری شدند. برآورد محتوی کلروفیل و کاروتنوئید برگ‌ها از طریق روش آوون انجام شد. برگ‌های دارمازو بلافاصله پس از جمع‌آوری به آزمایشگاه منتقل و با استفاده از ترازوی رقومی (با دقت 001/0 گرم) وزن تر آنها محاسبه شد. اندازه‌گیری سطح برگ‌ها بوسیله دستگاه سطح برگ‌سنج و رطوبت برگ‌ها نیز از طریق روابط وزنی وزن خشک و تر برگ‌ها محاسبه شد. مقایسۀ کلی میانگین‌ها از طریق تجزیه واریانس یک طرفه و مقایسه میانگین گروه‌ها نیز با استفاده از آزمون دانکن انجام گرفت. یافته‌ها: نتایج اثرهای حاشیه‌ای جاده‌سازی بر شاخص سطح ویژۀ برگ‌ها نشان داد که با افزایش فاصله از جاده، مقدار شاخص سطح ویژۀ برگ‌ها کاهش می‌یابد. به‌طوری‌که بیشترین مقدار شاخص در فواصل 0 و 50 متری جاده مشاهده شد. نتایج حاصل از تأثیر جاده‌سازی بر مقدار رطوبت نسبی برگ‌ها نشان داد که در فاصله پنجاه متری از جاده بیشترین مقدار رطوبت نسبی مشاهده شده و در حاشیه و فاصلۀ صد متری جاده هیچگونه اختلاف معنی‌داری وجود ندارد. در مورد تغییرات رطوبت نسبی برگ‌ها روند ثابتی مشاهده نشد ولی آنچه که قابل توجه بود کاهش این متغیر در حاشیه جاده بود که این امر محتمل به نظر می‌رسید. نتایج حاصل از تأثیر جاده‌سازی بر مقادیر کلروفیل a و b برگ‌ها نشان داد که با افزایش فاصله از جاده، مقدار کلروفیل برگ‌ها کاهش می‌یابد، به‌طوری‌که حداکثر مقدار کلروفیل در فاصلۀ صفر از جاده مشاهده می‌شود. نتایج مربوط به کاروتنوئید برگ‌ها نیز نشان داد که بیشترین مقدار در فواصل صفر و 50 متری از جاده و کمترین مقدار در فاصله 100 متری مشاهده شد. در واقع نتایج تحقیق نشان می‌دهد که با احداث جاده جنگلی رقابت نوری بین درختان کاهش یافته و درختان نزدیک جاده دارای کلروفیل بیشتری هستند که این مسئله می‌تواند منجر به افزایش فتوسنتز برگ‌ها شود. نتایج نشان داد که مقادیر کلروفیل a و b در فاصلۀ صفر (به‌ترتیب 01/2 و 97/0 میلی‌گرم بر گرم وزن تر) و کاروتنوئیدها در فاصله 50 متری جاده بیشترین مقدار را داشت (15/0 میلی‌گرم بر گرم وزن تر) که البته با مقدار کاروتنوئیدها در فاصلۀ صفر (14/0 میلی‌گرم بر گرم وزن تر) اختلاف معنی‌داری نداشت. نتایج بررسی مقدار گرد و غبار ناشی از تردد وسایط نقلیه نشان‌دهنده بیشتر بودن آلودگی برگ‌ها در حاشیۀ جاده بود (845/0 گرم). در حالی‌که مقدار آلودگی برگ‌ها در فاصله 100 متری جاده 13/0 گرم ثبت شد. یافته‌های تحقیق در مورد اثرهای جاده‌سازی بر مقدار کلروفیل از دست رفته برگ‌ها نشان داد که تنها در فاصلۀ صفر متری از جاده تفاوت معنی‌داری در مقدار کلروفیل از دست رفته برگ‌ها مشاهده می‌شود اما در فواصل 50 و 100 متری از جاده، این تفاوت‌ها معنی‌دار نیستند. نتیجه‌گیری: به‌طورکلی نتایج این تحقیق نشان داد که اثرهای حاشیه‌ای جاده‌های جنگلی در منطقه مورد بررسی در مورد مقادیر کلروفیل a، کلروفیل b و کاروتنوئیدها و همچنین شاخص سطح ویژۀ برگ‌ها مثبت بود در حالی‌که این اثرات از نظر آلودگی برگ‌ها، مقدار کلروفیل از دست رفته و همچنین شاخص رطوبت نسبی برگ‌ها پیامدهای منفی جاده‌سازی را نشان داد.