نسرین حسن زاده

آلودگی هوا یکی از عوامل مهم تأثیرگذار بر سلامت است و مهمترین عامل خطر محیطی برای سلامت به‌شمار می‌آید. این پژوهش با هدف پایش زیستی آلودگی هوای کلان‌شهر تهران با استفاده از تکنیک فراکاشت گلسنگ Anaptychia setifera در مناطق 22گانه کلان‌شهر تهران انجام شد. روش‌شناسی پژوهش شامل مواجهه‌سازی کیسه‌های گلسنگ با 3 تکرار و با فاصله 2 الی 3 متر از سطح زمین و به مدت 4 ماه (بهمن 1401 تا اردیبهشت 1402) در 22 ایستگاه پایش در کلان‌شهر تهران و 2 سایت خارج از کلان‌شهر تهران بود. تعیین غلظت عناصر بالقوه سمی (Al، As، Co، Cr، Cu، Fe، Mn، Ni،Pb وZn ) با استفاده از دستگاه ICP-OES انجام شد. برای تحلیل داده‌ها از تکنیک‌های آماری و برای شناسایی منابع انتشار آلاینده‌ها از مدل فاکتورسازی ماتریس مثبت (PMF)، از مدل رگرسیون کاربری اراضی (LUR) برای آشکارسازی تأثیرات کاربری اراضی بر آلاینده‌ها و شاخص‌های مختلف کیفیت هوا استفاده گردید. همچنین محاسبه ریسک اثرات سرطان‌زا و غیرسرطان‌زایی عناصر نیز انجام شد. SEM و EDAX برای تفسیر تکمیلی نتایج و مستندسازی ریزساختارها به کار گرفته شد. بر اساس نتایج، بیشترین میانگین غلظت عناصر به ترتیب مربوط به عناصر Al و Fe با مقادیر 32/34±1059/2796 و 57/153±29/1293 میلی‌گرم بر کیلوگرم به‌دست آمد. شاخص CF نشان داد عناصر Pb، Cr، Co، Cu، Fe، Al، Ni و Zn در تمام ایستگاه‌ها دارای آلودگی شدید و عناصر As و Mn غیر آلوده می‌باشند. بر اساس نتایج شاخص EF همه عناصر به جز As و Mn، دارای غنی‌شدگی قابل توجهی بودند. شاخص PLI آلودگی بسیار زیادی در ایستگاه‌های پایش را نشان داد. شاخص یکپارچه نمرو نشان داد عناصر Al، Zn، Cu، Cr، Fe، Pb، Co و Ni در سطح آلودگی بالا، Mn در رده هشدار و As در رده غیرآلوده قرار دارند. بهطور کلی نتایج این شاخص بیانگر وضعیت آلودگی متوسط تا زیاد در نمونه‌ها بود. توزیع مکانی نشان داد غلظت عناصر بالقوه سمی در ایستگاه‌های پرترافیک و صنعتی در بیشترین مقدار است. نتایج مدل LUR و ضرایب همبستگی نشان دادند که کاربری‌های فضای سبز و خدمات شهری با غلظت Cu، کاربری صنعتی و کارگاهی با مقدار Zn و کاربری فضای سبز با As همبستگی مثبت و معناداری دارند. تحلیل رگرسیون خطی بیانگر قابلیت پیش‌بینی غلظت Co، Cu، Zn و As بر اساس ترکیب کاربری‌های مسکونی، صنعتی، فضای سبز و خدمات شهری بود. نتایج PMF دو عامل منابع لیتوژنیک و فعالیت‌های انسانی را به عنوان منابع اصلی انتشار آلاینده‌ها معرفی کرد. ارزیابی ریسک سلامت بر اساس شاخص‌های HQ، HI و TCR نشان داد که مسیر استنشاقی اصلی‌ترین راه مواجهه با عناصر سمی است و مقادیر بالاتر از حد آستانه در هر دو گروه سنی، بیانگر اثرات منفی غیرسرطانی و افزایش قابل توجه خطر سرطان‌زایی است. این پژوهش به‌عنوان نخستین مطالعه پایش زیستی با گلسنگAnaptychia setifera در کلان‌شهر تهران، کارایی این گونه را به‌عنوان زیست‌نشانگری دقیق، مقرون‌به‌صرفه و قابل اعتماد برای ارزیابی آلودگی عناصر بالقوه سمی تأیید کرد و چارچوبی نوین برای مدیریت کیفیت هوا و تدوین سیاست‌های کنترلی در کلان‌شهرها ارائه داد.