سید مرتضی هنرمند

تولی وتبری یکی از مسائل مهم در علم فقه؛ کلام و اخلاق است. این مسأله علیرغم اینکه در کلام و فقه مورد اهتمام قرارگرفته اما در علم اخلاق کمتر مورد توجه بوده است. تولی و تبری به معنای دوستی خدا و دوستان او و بیزاری از دشمنان خداوند و اولیاء او، حالتی نفسانی است و تهذیب نفس و تربیت اخلاقی نیز از همین نقطه آغاز می شود. بنابراین جادارد که این مسئله در اخلاق محور بحث قرار گیرد. خواجه نصیرالدین طوسی در رساله ای مستقل به ارزش اخلاقی تولی و تبری و ابعاد آن پرداخته است. در این مقاله با روش توصیفی تحلیلی دیدگاه وی را در این باره بررسی نموده و به این نتایج دست یافته ایم: الف. تولی و تبری علاوه بر آنکه نشانه دینداری است مقامی است که با کنترل قوای نفس حیوانی(یعنی شهوت و خشم) و تحت نظر عقل به عنوان حجت باطنی الهی قابل دستیابی است؛ ب. از ثمرات این مقام می توان به زایش و رویش تمام فضائل اخلاقی و دستیابی به برخی درجات عرفانی مانند رضا، تسلیم، ایمان، یقین و در نهایت دستیابی به مقام اهل وحدت اشاره نمود. نتایج 1.حقیقت تولّی و تبرّی که دوستی خالص نسبت به یک نفر(خداوند متعال) و دشمنی و بیزاری خالص با دشمنان یک نفر(خداوند متعال) است، حالتی نفسانی(ازجنس احساس وامیال) است که در جهت خودسازی، تربیت و رشد اخلاقی و مقامات بلند عرفانی و رسیدن به سعادت تأثیر به سزایی دارد. 2.این حالت نفسانی تابع کنترل قوای نفس حیوانی و تحت نظر عقل- به عنوان یکی از قوای نفس ناطقه که از خداوند متعال فرمان می گیرد- ایجاد می شود. تولی و تبری ظاهر و باطنی دارد ظاهرش دوست داشتن خوبان و دشمنی با بدان و باطنش فقط دوستی خدا و بیزاری جستن از غیر اوست. 3.از آثار تولی تبری قرب و بعد، حب و بغض، نصرت و عدم نصرت و متابعت و عدم متابعت است از این رو تولی و تبری از نشانه های ایمان محسوب شده که در نهایت به ولایت پذیری و متابعت از ولی خدا منجر می شود. تولی و تبری دارای مراتب تشکیکی است و در یک نقطه جمع نمی گردد. 4.سعادت از منظر خواجه تشبه به مبدأ و طلب قرب حضرت باری تعالی و رسیدن به مقام فناست که از طریق تخلیه و تحلیه محقق می شود و دارای مراتب تشکیکی است. 5.از منظر خواجه سعادت و هلاکت انسان از کنترل دو قوه شهویه و غضبیه رقم می خورد. 6.برای رسیدن به سعادت از راه تولی و تبری نیازمند ابزار معرفت، محبت، هجرت و جهاد هستیم؛ در نهایت تبری نی